• 1. Οι προϋποθέσεις ερμηνείας Θεολογικών όρων

• 2. Η ψυχή ("νέφες") ως αναπνοή και λάρυγγας

• 3. Η ψυχή ως "ζωή" και "ζωντανό ον"

• 4. η ψυχή ως ανθρώπινη βιολογική ζωή

• 5. Η ψυχή ως "άτομο" και... "σώμα"

• 6. Οι διαφορές της ψυχής στον άνθρωπο και στα ζώα

  • Σωματικά αισθήματα

  • Συναισθήματα

  • Βουλητικές ιδιότητες και επιθυμίες

  • Θρησκευτικό συναίσθημα

• 7. Παρανοήσεις της λέξης: "ψυχή"

Η λέξη "ψυχή", είναι από τις δυσκολότερες έννοιες όχι μόνο στην Αγία Γραφή, αλλά και γενικότερα στην παγκόσμια δογματική και φιλοσοφία. Και ο λόγος είναι, ότι η αρχαιότατη αυτή λέξη, όχι μόνο έχει δεχθεί πλήθος επιδράσεις από πολλά διαφορετικά ιδεολογικά συστήματα, επηρεαζόμενη από το ξεχωριστό εννοιολογικό φορτία του καθενός από αυτά, αλλά επίσης έχει υποστεί τόσες διαφοροποιήσεις, που κάθε φορά που τη συναντάμε, πρέπει να ελέγχουμε το συμφραζόμενο και το ιστορικό και ιδεολογικό πλαίσιο στο οποίο αναφέρεται.

1. Οι προϋποθέσεις ερμηνείας Θεολογικών όρων

Στη μελέτη αυτή, θα προσπαθήσουμε να εξετάσουμε αναλυτικά και σε βάθος μία από τις δυσκολότερες εννοιολογικά λέξεις της Αγίας Γραφής. Μάλιστα, εξ αιτίας αυτής της ερμηνευτικής της δυσκολίας, απετέλεσε την αφορμή για τη δημιουργία πολλών εσφαλμένων θεωριών και κακοδοξιών μέσα στο χώρο της Χριστιανοσύνης, από πολύ παλιά, έως και σήμερα.

Ο λόγος λοιπόν, περί της ψυχής. Στόχος μας στη διάρκεια αυτής της μελέτης, είναι να εξετάσουμε αυτή τη λέξη κατ' αρχήν γραμματολογικά, και έπειτα, κυρίως εννοιολογικά. Δηλαδή με πόσες και ποιες διαφορετικές σημασίες απαντάται στα θεόπνευστα κείμενα της Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης, αλλά και στα υπόλοιπα Εκκλησιαστικά κείμενα. Έτσι θα μας δοθεί η δυνατότης, να διακρίνουμε την ορθή ερμηνεία της λέξης "ψυχή", μέσα στα θεόπνευστα κείμενα, από τις εσφαλμένες παρερμηνείες των διαφόρων χριστιανικών ομολογιών, αλλά και ταυτόχρονα να διακρίνουμε το ορθό δόγμα περί ψυχής της Εκκλησίας, από ορισμένα άλλα άστοχα, παράλογα δογματικά κατασκευάσματα που κυκλοφορούν και στις μέρες μας περί ψυχής, όπως για παράδειγμα ότι δήθεν η ψυχή είναι θνητή, και εκμηδενίζεται με τον θάνατο.

Αναπόφευκτα βέβαια, και προκειμένου να έχουμε μια ολοκληρωμένη, και εις βάθος εικόνα του ανθρωπολογικού περιεχομένου της λέξης "ψυχή", θα πρέπει να την εξετάσουμε και σε σχέση με άλλες συναφείς, ή σχετικές έννοιες, που εκφράζονται από τις λέξεις: "πνεύμα", "σαρξ", "σώμα", "καρδία", αλλά πιθανόν και "άδης", "απόλυμαι", κλπ.

Πριν ξεκινήσουμε τη μελέτη μας αυτή, θα θέλαμε να υπενθυμίσουμε μια βασική αρχή, που δεν πρέπει να λησμονούμε όταν προσεγγίζουμε τις Άγιες Γραφές για να αντλήσουμε θεολογικά συμπεράσματα. Ότι τα θεόπνευστα αυτά βιβλία, δεν παρήχθησαν για τη γνωσιολογική κατάρτιση των φιλοπεριέργων. Και για να το εξειδικεύσουμε στο ζήτημα που θα μας απασχολήσει σήμερα, δεν εγράφησαν για να αποτελέσουν μια συστηματική επιστημονική πραγματεία, περί ανθρωπολογίας και ψυχολογίας, ή ένα φιλοσοφικό εγχειρίδιο περί της δομής του ανθρώπου, προς χρήσιν των σχετικών ερευνητών και ενδιαφερομένων. Όχι! Σε καμία περίπτωση! Διότι το βιβλίο αυτό, παρήχθη δια του φωτισμού του Αγίου Πνεύματος, από την Εκκλησία, και απευθύνεται στην Εκκλησία. Εγράφη "προς την τελειοποίησιν των αγίων, δια το έργον της διακονίας, δια την οικοδομήν του σώματος του Χριστού", που είναι βεβαίως η Εκκλησία. (Εφεσίους 4/δ: 12). Εγράφη, "προς διδασκαλίαν, προς έλεγχον, προς επανόρθωσιν, προς εκπαίδευσιν, την μετά της δικαιοσύνης, δια να είναι τέλειος ο άνθρωπος του Θεού, οιτημασμένος εις παν έργον αγαθόν" (Β΄ Τιμ. 3/γ: 16, 17). Δεν εγράφη λοιπόν για ακαδημαϊκή μελέτη, ή για να αποτελέσει άλλο ένα βοήθημα στις βιβλιοθήκες όσων, για πολλούς και ποικίλους λόγους, ενασχολούνται στην διερεύνηση διαφόρων φιλοσοφικο-θρησκευτικών προβλημάτων, με μοναδικό εφόδιο την κατά κόσμον σοφία, την οξύνοια και την κατάρτισή τους. Η Αγία Γραφή, δεν είναι ένα βιβλίο που μπορεί να βοηθήσει σε τέτοιου είδους προσεγγίσεις, αλλά μάλλον θα περιπλέξει τα πράγματα. Διότι, ένας από τους θεοπνεύστους συγγραφείς της, διαχωρίζοντας την κατά κόσμον σοφία από αυτήν που χαρίζει ο Θεός, και που περιέχει η Αγία Γραφή, λέει: "γέγραπται γαρ· απολώ την σοφίαν των σοφών, και την σύνεσιν των συνετών αθετήσω. 20 που σοφός; που γραμματεύς; που συζητητής του αιώνος τούτου; ουχί εμώρανεν ο Θεός την σοφίαν του κόσμου τούτου;... Σοφίαν δε λαλούμεν εν τοις τελείοις, σοφίαν δε ου του αιώνος τούτου, ουδέ των αρχόντων του αιώνος τούτου των καταργουμένων· 7 αλλά λαλούμεν σοφίαν Θεού εν μυστηρίω, την αποκεκρυμμένην, ην προώρισεν ο Θεός προ των αιώνων εις δόξαν ημών, 8 ην ουδείς των αρχόντων του αιώνος τούτου έγνωκεν· ει γαρ έγνωσαν, ουκ αν τον Κύριον της δόξης εσταύρωσαν" (Α΄ Κορ. 1/α: 19,20. 2/β: 6-8).

Ο απόστολος Παύλος λοιπόν, γράφει ότι το περιεχόμενο της Αγίας Γραφής και των διδασκαλιών της Εκκλησίας, είναι σοφία μεταξύ των τελείων, δηλαδή μεταξύ των πιστών και αγίων μελών της Εκκλησίας, την οποία μάλιστα κανείς από τους έξω σοφούς δεν εγνώρισε. Αυτά τα είπαμε για να κάνουμε φανερό και ξεκάθαρο, πως η σοφία του Θεού η "μυστηριώδης και αποκεκρυμμένη" κατά τον απόστολο, που υπάρχει στην παράδοση της Εκκλησίας, και που μέρος της εκτίθεται στην Αγία Γραφή, είναι αδύνατον όχι μόνο να κατανοηθεί, αλλά καν να προσεγγισθεί εκτός της Εκκλησίας, και χωρίς τη βοήθειά της, με μόνο εφόδιο την εξυπνάδα μας, την κοσμική μας σοφία, και βοηθήματα όπως λεξικά και εγκυκλοπαίδειες. Μια τέτοια προσέγγιση, ιδιαίτερα όταν συνοδεύεται από έπαρση, αλαζονεία και πίστη στις δικές μας γνώσεις και ικανότητες, και ταυτόχρονη απόρριψη της Εκκλησίας, είναι αδύνατον να μας οδηγήσει στην αποκάλυψη της Θείας Σοφίας. Και δυστυχώς, μια τέτοια προσέγγιση έχει υιοθετηθεί από πολλούς που ακολούθησαν και ακολουθούν τη Δυτική σχολαστική μέθοδο, με εμφανές και αναμενόμενο άλλωστε αποτέλεσμα, τον πολλαπλασιασμό των Χριστιανικών αιρέσεων με εκθετικούς ρυθμούς.

Έχοντας λοιπόν πάντοτε υπ' όψιν αυτή τη βασική προϋπόθεση για την κατανόηση των θεοπνεύστων λόγων, θα επιχειρήσουμε τη μελέτη γύρω από το ζήτημα της ψυχής, ξεκινώντας από το γράμμα, για να καταλήξουμε στο πνεύμα με τη βοήθεια του Θεού και των λόγων των Θεοφόρων πατέρων της Εκκλησίας.

2. Η ψυχή ("νέφες") ως αναπνοή και λάρυγγας

Ας εξετάσουμε λοιπόν τον όρο ψυχή κατ' αρχήν από γραμματολογικής απόψεως.

Η λέξη ψυχή, ετυμολογικά, προέρχεται από το ρήμα: "ψύχω" που σημαίνει: "αναπνέω". Δηλαδή κατ' αρχήν, η λέξη "ψυχή", ήταν άμεσα συνδεδεμένη με την αναπνοή. Και όπως είναι φυσικό, επειδή η αναπνοή είναι μια φυσική λειτουργία των ζωντανών οργανισμών, γι' αυτό και αρχικά η λέξη "ψυχή", συνδέθηκε με την έννοια της "ζωής". Γενικά και απρόσωπα.

Τα ίδια ακριβώς ισχύουν και για την αντίστοιχη Εβραϊκή λέξη, η οποία κατά κύριο λόγο αποδόθηκε στα Ελληνικά ως "ψυχή" στη Μετάφραση των Εβδομήκοντα (Ο΄), αλλά και από τους Θεοπνεύστους συγγραφείς της Καινής Διαθήκης. Ο αντίστοιχος λοιπόν εβραϊκός όρος για τη λέξη: "ψυχή", είναι η λέξη: "νέφες". Και στην περίπτωση αυτή, όπως ακριβώς και με την Ελληνική λέξη "ψυχή", η λέξη: "νέφες", προέρχεται ετυμολογικά από το ρήμα: "ναφάς", που σημαίνει: "αναπνέω". Μάλιστα, μία από τις πρωταρχικές της σημασίες, είναι η έννοια του "λάρυγγος", δηλαδή ενός εξωτερικά εμφανούς οργάνου της αναπνοής.

Τέτοια έννοια έχει στο Ησαϊας 5/ε: 14: "Και επλάτυνεν ο Άδης την ψυχήν αυτού, (Εβραίκά "νέφες"), και διήνοιξε το στόμα αυτού, του μη διαλειπείν, και καταβήσονται οι ένδοξοι και οι μεγάλοι, και οι πλούσιοι, και οι λοιμοί αυτής". Στο χωρίο αυτό, οι Εβδομήκοντα, μετέφρασαν την Εβραϊκή λέξη: "νέφες", με την πιο διαδεδομένη της σημασία, δηλαδή με τη λέξη: "ψυχή". Ενώ είναι φανερό, πως στο Εβραϊκό κείμενο, έχει την έννοια του "λάρυγγος", ότι δηλαδή ο άδης, άνοιξε διάπλατα τον λάρυγγά του και το στόμα του, για να καταπιεί τους κατοίκους της Ιερουσαλήμ.

Παρόμοιο χωρίο, είναι και το Αβακκούμ 2/β: 5, όπου ο άπληστος και αλαζών άνθρωπος "πλατύνει τον λάρυγγά του (στα Εβραϊκά "νέφες"), ως ο Άδης, και δεν χορταίνει".

Σαν τελευταίο παράδειγμα αυτής της κατηγορίας όπου η λέξη "νέφες" έχει την έννοια του "λάρυγγος", και όχι της απρόσωπης ζωής, που είχε αρχικά η αντίστοιχη Ελληνική λέξη: "ψυχή", θα μπορούσε να αναφερθεί το χωρίο στον Εκκλησιαστή 6/στ: 7.

Κατ' επέκτασιν της εννοίας τη λάρυγγος, η Εβραϊκή λέξη "νέφες", έχει και τη σημασία του "αυχένος", του "τραχήλου", με την οποία θα μπορούσαν να ερμηνευθούν τα χωρία Ψαλμός 105/ρε: 18 και 44/μδ: 25. Το μεν πρώτο, αναφερόμενο στον Ιωσήφ τον υιό του Ιακώβ, που επωλήθη ως δούλος από τους αδελφούς του, λέει: "εταπείνωσαν εν παίδες, (με δεσμά) τους πόδας αυτού, σίδηρον διήλθεν την ψυχήν αυτού" (Εβραϊκά "νέφες"), εννοώντας ότι του πέρασαν σιδερένιο περιλαίμιο. Ο δεύτερος στίχος λέει: "διότι εταπεινώθη έως χώματος η ψυχή ημών (Εβραϊκά "νέφες"), εκωλήθει εις την γην η κοιλία ημών". Λέγει ο ψαλμωδός, ότι ο αυχένας τους κάμφθηκε τόσο, ώστε ακούμπησε στο χώμα.

Παρατηρούμε λοιπόν κατ' αρχή, ότι ο αντίστοιχος Εβραϊκός όρος της Ελληνικής λέξης "ψυχή", δηλαδή η λέξη: "νέφες", είχε την έννοια της "αναπνοής", που είναι βασική εκδήλωση των ζωντανών οργανισμών, αλλά επίσης και του "λάρυγγος", δηλαδή του βασικού τμήματος της αναπνευστικής οδού.

3. Η ψυχή ως "ζωή" και "ζωντανό ον"

Επειδή η λέξη "ψυχή" και η αντίστοιχή της Εβραϊκή λέξη: "νέφες", προσδιορίζουν την αναπνοή, που είναι μια από τις βασικές λειτουργίες των ζωντανών οργανισμών, μια και όταν πεθάνουν παύει και η λειτουργία της αναπνοής, γι' αυτό και δεν είναι καθόλου παράδοξο το ότι χρησιμοποιήθηκε για να περιγράψει αυτήν καθεαυτήν την ζωή. Είναι άλλωστε κάτι το συνηθισμένο, από ένα συγκεκριμένο και εξέχον χαρακτηριστικό ενός ατόμου ή αντικειμένου, να ονομάζουμε και να προσδιορίζουμε το σύνολο. Επί παραδείγματι, από το χρώμα της στρατιωτικής στολής, προσδιορίζουμε ολόκληρη τη στρατιωτική ζωή, λέγοντας ότι "ο τάδε, έβαλε το χακί". Από την επί μέρους λειτουργία της αναπνοής που εκφράζεται με τη λέξη: "ψυχή", προσδιορίζεται ολόκληρο το φαινόμενο της ζωής. Έτσι λοιπόν δεν είναι καθόλου παράδοξο, αλλά αντίθετα επόμενο, το ότι η Εβραϊκή λέξη: "νέφες", και κατ' ακολουθίαν η αντίστοιχη Ελληνική λέξη: "ψυχή", να προσδιορίζουν και το φαινόμενο της ζωής στο σύνολό της, και ακριβέστερα της βιολογικής ζωής, όπως εκδηλώνεται μέσα από τη διαδικασία της αναπνοής στα κτίσματα, και ιδιαίτερα στα ζώα συμπεριλαμβανομένου βεβαίως και του ανθρώπου.

Ας δούμε μερικά παραδείγματα από την Αγία Γραφή, όπου η λέξη: "νέφες" ή "ψυχή", χρησιμοποιείται αντί της λέξης: "ζωή", και όπου τα ζώα, χαρακτηρίζονται ως "έμψυχα", δηλαδή ως "όντα με ζωή". Διότι η Ελληνική λέξη: "ζώον", αυτό ακριβώς σημαίνει. Ον με ζωή. Έτσι λοιπόν, στο Γένεσις 1/α: 20, 21 και 24, όλα τα ζώα, δηλαδή όσα όντα χαρακτηρίζονται από βιολογική ζωή, ονομάζονται "έμψυχα": "Και είπεν ο Θεός: Ας γεμίσωσι τα ύδατα εν αφθονία, νηκτά έμψυχα, και πετεινά πετώμενα επάνωθεν της γης κατά το στερέωμα του ουρανού. Και εποίησεν ο Θεός παν έμψυχον κινούμενον, και είπεν ο Θεός: Ας γεμίσει η γη ζώα έμψυχα, κατά το είδος αυτών, κτήνη και ερπετά και ζώα της γης, κατά το είδος αυτών. Και έγινεν ούτω".

Τα ζώα λοιπόν που εκδηλώνουν τη βιολογική τους ζωή και δια της αναπνοής, ονομάζονται "έμψυχα" σε αρκετά σημεία της Αγίας Γραφής. Επειδή όμως η βιολογική ζωή έχει σαν κύριο συστατικό το αίμα, και χαρακτηρίζεται από αυτό, γι' αυτό και η λέξη: "ψυχή", συνδέθηκε με τη λέξη: "αίμα", όπως για παράδειγμα στο Γένεσις 9/θ: 3,4, όπου λέει ο Θεός στον Νώε: "Και παν ερπετόν, ο εστί ζων, (το οποίο είναι ζωντανό), υμίν έσται εις βρώσιν (είναι δικό σας για τροφή). Ως λάχανα χόρτου δέδωκα υμίν τα πάντα. Πλην κρέας εν αίματι ψυχής, ου φάγεστε. (Όμως κρέας, με το αίμα που είναι το κύριο συστατικό της βιολογικής ζωής, να μη φάτε).

Όμοια διαβάζουμε στο Λευιτικό 17/ιζ: 11: "Η γαρ ψυχή πάσης σαρκός, αίμα αυτού εστί. Και εγώ δέδωκα αυτό υμίν επί του θυσιαστηρίου εξιλάσκεσθαι περί των ψυχών υμών. Το γαρ αίμα αυτού, αντί ψυχής εξιλάσσεται". Εδώ μάλιστα ταυτίζεται η ψυχή με το αίμα, όπως αλλού με την αναπνοή, διότι λέγει: "η γαρ ψυχή πάσης σαρκός, αίμα αυτού εστί". Και αν κανείς κοντόφθαλμα προσκολληθεί σε αυτόν τον ορισμό, ότι δηλαδή η ψυχή κάθε ζωντανού οργανισμού είναι το αίμα του, και όπου υπάρχει η λέξη ψυχή στην Αγία Γραφή την αντικαταστήσει με τη λέξη: "αίμα", τότε θα καταλήξει σε ένα αλλοπρόσαλλο κείμενο, από το οποίο δεν θα μπορεί να βγει κανένα νόημα. Κάτι τέτοιο όμως δεν το κάνουν ούτε οι ακραίοι αιρετικοί. Και μια και αναφέραμε αυτό το εδάφιο, επισημαίνουμε προκαταβολικά κάτι που στη συνέχεια θα αναπτύξουμε εκτενέστερα, ότι δηλαδή ενώ από τη μια μεριά μας λέει ότι η ψυχή πάσης σαρκός (συμπεριλαμβανομένου βεβαίως και του ανθρώπου) είναι το αίμα του, στη συνέχεια μας λέει ότι με την ψυχή, (το αίμα των ζώων), γίνεται εξιλασμός της ψυχής του ανθρώπου. Αν η λέξη "ψυχή" έχει την ίδια έννοια και στα δύο σημεία του χωρίου, ή αν η ψυχή των ζώων δεν διαφέρει από των ανθρώπων, τότε γιατί να απαιτείται εξιλασμός; Τι νόημα έχει; και τι αποτέλεσμα φέρνει; (Παρόμοιο χωρίο είναι και το Λευιτικό 17/ιζ: 14).

4. η ψυχή ως ανθρώπινη βιολογική ζωή

Η λέξη "ψυχή" όμως, δεν δηλώνει μόνο τη βιολογική ζωή των ζώων, αλλά και αυτού του ανθρώπου. Έτσι στο Έξοδος 21/κα: 23, διαβάζουμε: "Ει δε, εξεικονισμένο ει, (δηλαδή, αν το έμβρυο που φονευθεί είναι σχηματισμένο), δώσει ψυχήν αντί ψυχής". Φανερά εδώ, στην περίπτωση φόνου, κατά τον Μωσαϊκό Νόμο, η απόφαση είναι να δώσει κανείς "ζωή αντί ζωής".

Όταν πέθανε ο Ηρώδης, άγγελος Κυρίου είπε στον Ιωσήφ, ότι πέθαναν αυτοί που επιβουλεύονταν τη ζωή του Ιησού. "Εγερθείς, παράλαβε το παιδίον και την μητέρα αυτού, και ύπαγε εις την γην Ισραήλ, διότι απέθανον οι ζητούντες την ψυχήν του παιδίου" (Ματθαίος 2/β: 20). Ο Ηρώδης, ζητούσε να τερματίσει την βιολογική ζωή του Χριστού, σκοτώνοντάς τον. Δηλαδή και εδώ έχουμε την "ψυχή", αντί της εννοίας: "βιολογική ζωή" του ανθρώπου.

Όμοια διαβάζουμε στο Λουκάς 14/ιδ: 26: "ει τις έρχεται προς με και ου μισεί τον πατέρα εαυτού και την μητέρα και την γυναίκα και τα τέκνα και τους αδελφούς και τας αδελφάς, έτι δε και την εαυτού ψυχήν, ου δύναταί μου μαθητής είναι". Εδώ πάλι, η λέξη ψυχή, μόνο σαν την προσωρινή βιολογική ζωή του ανθρώπου μπορεί να ερμηνευθεί.

5. Η ψυχή ως "άτομο" και... "σώμα"

Μέχρι τώρα, έχουμε δει ότι η Ελληνική λέξη "ψυχή", και βεβαίως και η Εβραϊκή αντίστοιχή της "νέφες", έχει πολλές σημασίες. Και πιο συγκεκριμένα έχει την έννοια της "αναπνοής", του "λάρυγγος", του "αυχένος", των "ζωντανών οργανισμών", και τέλος της "βιολογικής ζωής". Είναι λοιπόν μια λέξη, που κάθε άλλο παρά μία και μοναδική σημασία έχει, αλλά αντίθετα έχει πολλές. Και κάθε φορά, η κατάλληλη ερμηνεία της, προσδιορίζεται από το περιεχόμενο της πρότασης όπου ανήκει.

Οι σημασίες όμως της λέξεως "ψυχή", δεν περιορίζονται μόνο σε αυτές που αναφέραμε. Μάλιστα, οι κυριότερες και σημαντικότερες για τον άνθρωπο, δεν αναφέρθηκαν ακόμα. Ας προσπαθήσουμε σιγά - σιγά να τις διερευνήσουμε.

Σαν τελευταία σημασία της λέξης "ψυχή", είδαμε αυτήν της "βιολογικής ζωής των ζωντανών οργανισμών". Κατ' επέκτασιν αυτής της σημασίας, η λέξη "ψυχή", χρησιμοποιείται και για να προσδιορίσει τον εκάστοτε φορέα της βιολογικής ζωής, σαν άτομο ή προσωπικότητα. Και αυτό ισχύει και για τα ζώα, αλλά κυρίως για τους ανθρώπους.

Διαβάζουμε στο Λευιτικό 24/κδ: 17,18: "και άνθρωπος ος αν πατάξη ψυχήν ανθρώπου και αποθάνη, θανάτω θανατούσθω (Δηλαδή, όποιος κατά τον Μωσαϊκό Νόμο σκοτώνει άνθρωπο, να θανατώνεται). Και ος αν πατάξει κτήνος και αποθάνει, αποτισάσθω ψυχήν αντί ψυχής". Δηλαδή, όποιος σκοτώσει ζώο, να αντιαποδώσει ψυχήν αντί ψυχής. Τουτέστιν, ζώον, αντί του ζώου που σκότωσε.

Στην Αποκάλυψη 16/ιστ: 3 διαβάζουμε: "Και ο δεύτερος άγγελος εξέχεε την φιάλην αυτού εις την θάλασσαν· και εγένετο αίμα ως νεκρού, και πάσα ψυχή ζώσα απέθανεν εν τη θαλάσση".

Ας δούμε όμως και μερικές αναφορές της Αγίας Γραφής, όπου οι άνθρωποι σαν "άτομα", σαν "προσωπικότητες" αναφέρονται ως ψυχές:

"Και πάσαι οι ψυχαί, αι εξελθούσαι εκ του μηρού Ιακώβ, ήσαν ψυχαί εβδομήκοντα". Δηλαδή, οι απόγονοι του Ιακώβ ήταν 70 άνθρωποι. (Έξοδος 1/α: 5).

"Η δε ψυχή ήτις πράξει αμάρτημα με χείρα υπερήφανον, είτε αυτόχθων, είτε ξένος, ούτος καταφρονεί τον Κύριον. Και θέλει εξολοθρευθεί η ψυχή εκείνη εκ μέσου του λαού αυτής" (Αριθμοί 15/ιε: 30,31).

"Και ψυχαί ανθρώπων, (δηλαδή άνθρωποι), ήσαν 16.000 και το απόδωμα του Κυριου 32.000 ψυχαί" (Αριθμοί 31/λα: 40. Όμοια, και Αριθμοί 18/ιη: 20, 22).

Χαρακτηριστικά είναι επίσης τα χωρία Αριθμοί 6/στ: 6, και 19/ιθ: 11, που μιλούν για "ψυχή τετελευτικυία", δηλαδή "άνθρωπο πεθαμένο", και περί του "τεθνηκότως πάσης ψυχής ανθρώπου". Δηλαδή για "νεκρό σώμα ανθρώπου". Μάλιστα θυμίζουν οξύμωρο σχήμα, όπως άλλωστε και η έκφραση: "νεκρό ζώον", δηλαδή: "ζώο (=ζωντανό) χωρίς ζωή".

Από την Καινή Διαθήκη, δειγματολειπτικά αναφέρουμε τα εξής χωρία όπου η λέξη "ψυχή" δηλώνει τον άνθρωπο ως "άτομο", δηλαδή ως "φορέα της ζωής":

"Εκείνοι λοιπόν, μετά χαράς δεχθέντες τον λόγον αυτού, εβαπτίσθησαν. Και προσετέθησαν εν εκείνη την ημέρα, έως 3.000 ψυχαί" (Πράξεις 2/β: 41).

"Ήμεθα δεν εν τω πλοίω, ψυχαί όλαι 276" (Πράξεις 27/κζ: 37).

"Πάσα ψυχή ας υποτάσσεται εις τα ανωτέρας εξουσίας" (Ρωμαίους 13/ιγ: 1).

Ύστερα από αυτά, στις σημασίες του όρου: "ψυχή" που έχουμε δει, προστέθηκε μία ακόμη. Αυτή του "ατόμου". Ανθρώπου ή ζώου, δηλαδή του φορέα της βιολογικής ζωής.

6. Οι διαφορές της ψυχής στον άνθρωπο και στα ζώα

Μέχρι τώρα, όλες οι έννοιες της λέξης: "ψυχή" που έχουμε δει, έχουν κοινή και ισοδύναμη εφαρμογή, και στους ανθρώπους και στα ζώα. Πολλοί παρεξηγώντας τις ομοιότητες και μένοντας ως εδώ, δεν προχώρησαν στις διαφορές, και έπεσαν στην πλάνη να θεωρούν ότι η λέξη: "ψυχή" εφαρμόζεται παντού εξ ίσου, στους ανθρώπους και τα ζώα και επομένως η ψυχή του ανθρώπου σαν έννοια και σαν όρος, όπου απαντάται στην Αγία Γραφή δεν έχει καμία απολύτως διαφορά από την ψυχή του ζώου. Έτσι, συγχέοντας τις σημασίες, καταλήγουν στην κακοδοξία ότι η ψυχή του ανθρώπου είναι ταυτόσημη με την ψυχή των ζώων και επομένως εξαφανίζεται και εκμηδενίζεται στον θάνατο, όπως και το σώμα του. Ας ξεκινήσουμε λοιπόν, να διακρίνουμε τη διαφορά που έχει η λέξη: "ψυχή" όταν εφαρμόζεται σε ανθρώπους, απ' ότι όταν εφαρμόζεται σε ζώα:

Και θα αρχίσουμε με μια παρατήρηση. Διαπιστώσαμε, ότι ενώ στην αρχή ο όρος ψυχή χαρακτήρισε από το ειδικό το γενικό, δηλαδή από την αναπνοή την ζωή και τον φορέα της, στη συνέχεια άρχισε να εφαρμόζεται από το γενικό (δηλαδή την ζωή), στα επί μέρους, όπως για παράδειγμα το "αίμα". Θα δούμε λοιπόν στη συνέχεια και άλλες τέτοιες εξειδικεύσεις του όρου "ψυχή", και μέσω αυτών, θα διακρίνουμε και τις ειδοποιούς διαφορές και θα διαπιστώσουμε τελικά ότι η ψυχή των ζώων δεν είναι καθόλου ίδια με την ψυχή των ανθρώπων, ούτε σημαίνει βεβαίως μονοσήμαντα και αποκλειστικά κάθε ζωντανή ύπαρξη ανεξαιρέτως.

Με την λέξη "ψυχή" όπως είπαμε, αποδίδονται οι κατώτερες, οι βιολογικές ιδιότητες των ζωντανών οργανισμών, όπως είναι η αναπνοή και το αίμα. Και αυτές οι ιδιότητες είναι βεβαίως κοινές ανάμεσα στον άνθρωπο και τα ζώα.

Πέραν όμως των βιολογικών ιδιοτήτων, στη λέξη: "ψυχή", αποδίδονται και ψυχολογικές ιδιότητες των εμβίων όντων. Και αυτές τις ψυχολογικές ιδιότητες, τις χωρίζομε σε δύο μεγάλες κατηγορίες:

1ον Στα σωματικά αισθήματα, όπως είναι η πείνα, η δίψα, κ.λ.π., και

2ον Στα συναισθήματα, όπως είναι η φιλία, η στοργή, η λύπη, κ.ο.κ.

Σωματικά αισθήματα:

Ας δούμε μερικά παραδείγματα από την καθεμιά, ξεκινώντας από την πρώτη, δηλαδή τα σωματικά αισθήματα, ή αλλιώς φυσικές ορμές ή έστικτα:

Ησαϊας 32/λβ: 6: "Ο γαρ μωρός, μωρά λαλήσει. Και η καρδία αυτού, μάταια νοήσει. Του συντελείν άνομα, και λαλείν προς Κύριον πλάνησιν. Του διασπείραι ψυχάς πεινώσας και τας ψυχάς τας διψώσας κενάς ποιήσαι". Εδώ μιλεί για ψυχές που πεινούν και που διψούν.

Παροιμίες 19/ιθ: 15: "Η άεργος ψυχή θέλει πεινά". Και πάλι ψυχή που πεινά.

Έξοδος 15/ιε: 9: "Ο εχθρός είπεν: Θέλω καταδιώξει, θέλω καταφθάσει, θέλω διαμοιρασθεί τα λάφυρα. Η ψυχή μου θέλει χορτασθεί επ' αυτούς". Εδώ η ψυχή χορταίνει. Εκδηλώνει αίσθημα κορεσμού.

Δευτερονόμιο 23/κγ: 26 (Ο΄): "Εάν δε εισέλθεις εις τον αμπελώνα του πλησίον σου, φαγείς σταφυλήν όσον ψυχή σου εμπλησθήναι, εις δεν άγγος (αγγείο), ουκ εμβαλείς". Πάλι η ψυχή χορταίνει.

Όπως και στον Ψαλμό 107/ρζ: 9: "Εχόρτασεν ψυχήν πεινώσα, και ψυχήν διψώσα ενέπλησεν αγαθών".

Παράλληλα όμως, η ψυχή εκδηλώνει και το αίσθημα της αφής, όπως στο Λευιτικό 5/ε: 2,3: "Η ψυχή εκείνη ήτις εάν άψηται παντός πράγματος ακαθάρτου..."

Και στους Αριθμούς 19/ιθ: 22: "Και παντός ου (του οποίου) εάν άψηται αυτού ακάθαρτος, ακάθαρτον έσται, και ψυχή η απτομένη ακάθαρτος έσται έως εσπέρας".

Εκδηλώνει επίσης και το αίσθημα της οράσεως, όπως φαίνεται και στο Ησαϊας 53/νγ: 10 (Ο΄): "Εάν δώτε περί αμαρτίας, η ψυχή υμών όψεται σπέρμα μακρόβιον".

Το ίδιο φαίνεται και στο Εκκλησιαστής 2/β: 24 (Ο΄): "Ουκ έσται αγαθόν ανθρώπω ο (εκείνο το οποίο) φάγετε, και ο πίετε και ο δείξει τη ψυχή αυτού αγαθόν εν τω μόχθω αυτού.

Δεν λείπουν όμως παραδείγματα και για το αίσθημα της ακοής, όπως το Ιερεμίας 4/δ: 19: "Διότι ήκουσας ψυχή μου ήχον σάλπιγγος, αλαλαγμόν πολέμου".

Διαπιστώσαμε λοιπόν μέχρι στιγμής, ότι η ψυχή, ως ο φορέας της ζωής, εκδηλώνει το τμήμα εκείνο των ψυχολογικών ιδιοτήτων, που σχετίζονται με τα σωματικά αισθήματα.

Συναισθήματα:

Παρόμοια όμως παρουσιάζεται η ψυχή πάλι ως ο φορέας της ζωής, να εκδηλώνει και το δεύτερο κομμάτι των ψυχολογικών ιδιοτήτων. Δηλαδή, συναισθήματα.

Έτσι παρατηρούμε την ψυχή να εκφράζει το συναίσθημα της αγάπης στο Άσμα Ασμάτων 1/α: 7, στο Α΄ Σαμουήλ 18/ιη: 1, κλπ, το συναίσθημα του μίσους, στον Ησαϊα 1/α: 14, Β΄ Σαμουήλ 5/ε: 8, κ.ο.κ., το συναίσθημα της βδελυγμίας, στο Λευιτικό 26/κστ: 11, στον Ιερεμία 14/ιδ: 19 κλπ.

Η ψυχή επίσης εκφράζει το συναίσθημα της ευφροσύνης, όπως στον Ψαλμό 86/πστ: 4, στις Παροιμίες 23/κγ: 24 (Ο΄) κλπ, το συναίσθημα της γλυκύτητος, στις Παροιμίες 27/κζ΄ 7, το συναίσθημα της πικρίας στον Ιώβ 7/ζ: 11, στο Β΄ Σαμουήλ 17/ιζ: 8, το συναίσθημα της θλίψης, στον Ιώβ 19/ιθ: 2, το συναίσθημα της παραμυθίας στον Ψαλμό 77/οζ: 2, το συναίσθημα του πένθους στον Ιώβ 14/ιδ: 22, το συναίσθημα της ακηδίας, στον Ψαλμό 119/ριθ: 28 (ριη΄ Ο΄) κλπ, το συναίσθημα της αηδίας και αποστροφής στον Ιώβ 6/στ: 7, κ.ο.κ.

Βουλητικές ιδιότητες και επιθυμίες

Η ψυχή όμως, ως ο φορέας της ζωής, εκδηλώνει και βουλητικές ιδιότητες και επιθυμίες. Σαν παραδείγματα μπορούμε να αναφέρουμε το Δευτερονόμιο 12/ιβ: 15 και το Μιχαίας 7/ζ: 3.

Θρησκευτικό συναίσθημα

Εκτός όμως από αυτές τις ψυχολογικές ιδιότητες, στην ψυχή ως τον φορέα της ζωής, αποδίδονται και ανώτερες πνευματικές ιδιότητες, που μάλιστα άπτονται του θρησκευτικού συναισθήματος, και της σχέσης του ανθρώπου με τον Θεό. Φυσικά, αυτού του είδους οι ιδιότητες, εφαρμόζονται κατ' αποκλειστικότητα στον άνθρωπο. Ας δούμε και από αυτήν την κατηγορία μερικά παραδείγματα, χωρίς όμως να διαβάζουμε τα χωρία, λόγω ελλείψεως χρόνου (και χώρου ως προς το κείμενο).

Έτσι βλέπουμε την ψυχή να μπορεί να εκφράζει αγάπη προς τον Θεό (Δευτερονόμιο στ: 5 και 13/ιγ: 3), η ψυχή να προσκολλάται στον Θεό, (Ψαλμό 63/ξγ: 8, ή 62/ξβ: 9 κατά τους Ο΄), η ψυχή να δοξολογεί τον Θεό, (Ψαλμό 103/ργ: 1, 2, 22, 104/ρδ: 1, 35 κλπ), να εκζητεί τον Θεό, (Δευτερονόμιο 4/δ: 29, Α΄ Χρονικών 22/κβ: 19 κλπ, να αμαρτάνει προς τον Θεό, (Λευιτικό 4/δ: 2, κλπ).

7. Παρανοήσεις της λέξης: "ψυχή"

Μέχρι τώρα, διαπιστώσαμε ότι η ψυχή έχει πάμπολλες σημασίες, μεταξύ των οποίων είναι και αυτή του φορέα της ζωής. Ειδικότερα, και εξαιρουμένων των ζώων, η ψυχή έχει την έννοια του φορέα, όχι απλώς της βιολογικής ζωής, αλλά της προσωπικής ύπαρξης, δηλαδή του ζωντανού προσώπου με όλες τις ιδιότητες που το διακρίνουν. Από τις χαμηλότερες και βιολογικές που είναι κοινές και στα ζώα, μέχρι τις ανώτερες και πνευματικές που αποτελούν και μοναδικό προνόμιο του ανθρώπου. Κατ' ακολουθίαν, πολλές φορές, η λέξη ψυχή, νοείται και ως η έδρα του "εγώ" για τον άνθρωπο, και ως τέτοια πολλές φορές επέχει θέσιν αντωνυμίας προσωπικής ή αυτοπαθούς. Δηλαδή η λέξη ψυχή μπορεί να χρησιμοποιείται και αντί του "αυτός", ή του "εαυτός".

Οι σημασίες όμως της λέξης "ψυχή", δεν σταματούν εδώ, όμως για τον πιστό και φιλόθεο, θα λέγαμε ότι από εδώ ξεκινούν! Διότι μέχρι τώρα, διαπιστώσαμε ποια ήταν η εξέλιξη της λέξεως ψυχή ως προς τις σημασίες της, και φθάσαμε να αντιληφθούμε ότι η λέξη αυτή προσδιορίζει τις ζωντανές υπάρξεις, τους φορείς της ζωής. Ακολουθώντας μερικά παραδείγματα κυρίως από την Παλαιά Διαθήκη, οδηγηθήκαμε ήδη σε μια βασική διάκριση της ψυχής των ζώων από την ψυχή των ανθρώπων. Διότι η ψυχή των πρώτων, δεν διαθέτει τις ανώτερες πνευματικές ιδιότητες που διαθέτει η ψυχή των ανθρώπων, και που αυτές την φέρνουν κοντά στον Θεό. Παράλληλα, επειδή το περιεχόμενο και ο σκοπός της Θείας Αποκαλύψεως είναι ακριβώς η επίγνωση του Θεού μέσω της εικόνας Του που είναι ο άνθρωπος, ή ισοδύναμα "η ψυχή" όπως είδαμε, θα ήταν αδιανόητο και παράλογο η Αγία Γραφή αλλά και η διδασκαλία της Εκκλησίας να μην περιείχαν καμία επιπλέον διευκρίνηση ή πληροφορία περί της ψυχής απ' όσα μέχρι τώρα αναφέραμε. Διότι, όσα μέχρι τώρα είπαμε, είναι αποτέλεσμα λεξικογραφικής και εννοιολογικής ανάλυσης με καθαρά ανθρώπινα μέσα και μεθόδους, και δεν περιέχουν καμία ιδιαίτερη πληροφορία Θείας προέλευσης. Άλλωστε, ακόμα και λαοί που δεν είχαν την Θεία αποκάλυψη αλλά προσπάθησαν να προσεγγίσουν τον Θεό και την φύση του ανθρώπου μέσα από το βιβλίο που λέγεται "δημιουργία", και δια του οποίου γίνονται φανερές και κατανοούνται οι ενέργειες του Θεού, όπως αναφέρει ο απόστολος Παύλος στην προς Ρωμαίους Επιστολή 1/α: 19, 20, προχώρησαν πέρα από την βιολογική θεώρηση για το "είναι" του ανθρώπου, και αντιλήφθηκαν τις βασικές διαφορές του από τα ζώα.

Εάν λοιπόν ταυτίσουμε οντολογικά, ουσιαστικά, αλλά ακόμα και ως έννοιες την ψυχή του ανθρώπου με την ψυχή των ζώων και τις βάλουμε στο ίδιο επίπεδο, διαφοροποιώντας τον άνθρωπο μόνο κατά ένα "νομικό δικαίωμα", αυτό της αναστάσεως, όπως δυστυχώς κάνουν πολλοί στις μέρες μας, που θέλουν και να αυτοαποκαλούνται "δούλοι του Θεού" (σαν τους Μάρτυρες του Ιεχωβά), διαπράττουμε μεγάλης κλίμακας βλασφημία, διότι στην ουσία, θεωρούμε αυτομάτως και τα ζώα σαν εικόνες του Θεού, ενώ ο χαρακτηρισμός αυτός δεν αναφέρεται ούτε για τους αγγέλους!

Επαναλαμβάνουμε πάλι για να το τονίσουμε, ότι όσοι παρεξηγώντας και παρερμηνεύοντας τη λέξη "ψυχή", ότι δήθεν σημαίνει αποκλειστικά και μόνο τη βιολογική ζωή στους ανθρώπους και στα ζώα, διαπράττουν μεγάλο θεολογικό σφάλμα, ξεπερνώντας ακόμα και τους ειδωλολάτρες και θεωρούν ότι ο άνθρωπος, η εικόνα του Θεού, εξαφανίζεται και εκμηδενίζεται μετά το θάνατο, και κατ' ουσίαν δεν υπάρχει πουθενά η προσωπικότητά του, παρά μόνο είναι (όπως λένε), μια καταχώρηση στη μνήμη του Θεού, και αυτό μόνο αν πρόκειται να αναστηθεί. Γι' αυτούς "ψυχή" σημαίνει ένα και μόνο πράγμα! Είναι σαν να λέμε ότι επειδή ο άνθρωπος και οι άγγελοι χαρακτηρίζονται ως "κτίσματα", αλλά ως κτίσματα θεωρούνται και τα σπίτια και οι τοίχοι, να συμπεράνουμε ότι οι άνθρωποι, οι άγγελοι και οι τοίχοι έχουν την ίδια φύση και την ίδια αξία. Μπορεί η λέξη "κτίσμα" να χαρακτηρίζει κάποιο στοιχείο της φύσης τους, ότι δηλαδή όλα κάποτε δημιουργήθηκαν από κάποιον, αλλά σίγουρα είναι μεγάλος παραλογισμός να τα ταυτίζουμε ως προς την φύση και τις υπόλοιπες ιδιότητες.

Επειδή στο σημείο αυτό πρέπει να σταματήσουμε την παρούσα μελέτη, συμπερασματικά επαναλαμβάνουμε ότι η λέξη "ψυχή" όπως και η αντίστοιχή της Εβραϊκή "νέφες", έχουν πάρα πολλές σημασίες που σχετίζονται με τη ζωή, (αρχικά με την αναπνοή), και χρησιμοποιήθηκαν για να περιγράψουν και να δηλώσουν τις ζωντανές υπάρξεις, την καθεμιά όμως με διαφορετικό τρόπο.

Σ' αυτή τη μελέτη είδαμε μερικές μόνο από τις σημασίες της. Σε άλλη όμως μελέτη, επεκταθήκαμε περισσότερο στη σημασία αυτών των λέξεων, και ιδιαίτερα στο θεολογικό τους περιεχόμενο, δηλαδή, όπως χρησιμοποιούνται από την Αγία Γραφή και την Εκκλησία για να εκφράσουν τη Θεία αποκάλυψη σε σχέση με την ανθρώπινη φύση. Και στις μελέτες μας αυτές, μας διαφωτίζει η χρήση της λέξης σε σχέση με τους αγιογραφικούς όρους "πνεύμα", "πνοή ζωής", "καρδία", "νους", "σαρξ" και "σώμα".

Απομαγνητοφώνηση: Ν. Μ.