Ενώ εχθροί τής Χριστιανικής πίστης ισχυρίζονται ψευδώς ότι δήθεν η Εκκλησία κατέστρεψε τα έργα τής αρχαίας γραμματείας, η αλήθεια είναι το ακριβώς αντίθετο! Από τότε ως σήμερα, η Εκκλησία είναι ο θεματοφύλακας τής αρχαίας αυτής κληρονομιάς τής ανθρωπότητας! Και το ακόλουθο άρθρο τής κας Θεώνης Μαρίνου Μπούρα, δίνει γι' αυτό περισσότερα στοιχεία:

«Χάρη στους μοναχούς και το αντιγραφικό τους έργο υπάρχουν οι φιλόλογοι. Οι φιλόλογοι δεν θα είχαν αντικείμενο, εάν οι μοναχοί με το ακούραστο έργο τους δεν είχαν φροντίσει να διασώσουν ως σήμερα τα έργα τών αρχαίων Ελλήνων». Αυτά περίπου είναι τα λόγια τού καθηγητή μου και ομότιμου πια καθηγητή τής Θεολογικής Σχολής τού Πανεπιστημίου Αθηνών κυρίου Σπυρίδωνα Κοντογιάννη.

Δεν σάς κρύβω ότι αρχικά (όταν αγνοούσα την ιστορική αλήθεια) θεώρησα τις διαπιστώσεις τού καθηγητή υπερβολικές και ένα είδος «αλληλουΐσματος» ημών τών θεολόγων προς τα μοναστήρια. Ας παραθέσουμε τα ιστορικά δεδομένα που συναντήσαμε ερευνώντας το θέμα, και εσύ αναγνώστη θα αποφανθείς.

20.000 χειρόγραφα φυλάσσουν οι βιβλιοθήκες τών μοναστηριών τού Αγίου Όρους. Η μονή Μεγίστης Λαύρας διαθέτει 2.242 χειρόγραφα κατέχοντας την 3η θέση σε χειρόγραφα παγκοσμίως, ενώ η 1η θέση ανήκει επίσης σε μοναστήρι, τη μονή Αγίας Αικατερίνης στο Σινά που διαθέτει 4.500 χειρόγραφα από τα οποία το 75% είναι ελληνόφωνα. (Τη δεύτερη θέση έχει το Βατικανό με 3.500 χειρόγραφα.

Συγκεκριμένα η Μονή Μεγίστης Λαύρας, μεταξύ πολλών άλλων αρχαιοελληνικών χειρογράφων, φυλάσσει 4 χειρόγραφά του Γαληνού Ω69, Ω70, Ω71, Ω72, 2 χειρόγραφα Ιπποκράτους «Αφορισμοί» Ω68 και Ω69, 3 σπάνια χειρόγραφα τού Αέτιου Αμηδινού, προσωπικού γιατρού τού Ιουστινιανού, Ω63, Ω64 και Ω65, 2 χειρόγραφα τού Θουκυδίδη και τους «Βίους Παράλληλούς» τού Πλουτάρχου. Η ίδια μονή φυλάσσει τη «Βοτανική» τού Διοσκουρίδη, έργο που αποτελεί όνειρο κάθε φαρμακοποιού, βοτανολόγου και δηλητηριογνώστη. Μάλιστα είναι εικονογραφημένο με ανεξίτηλες μικρογραφίες. Το μοναδικό στον κόσμο νομικό χειρόγραφο με τις Νεαρές τών Κομνηνών (13ος αι.) βρίσκεται στη Λαύρα. Ο Επίκτητος, ο Ερμογένης και ο Ευκλείδης φυλάσσονται στη μονή Εσφιγμένου. Στη βιβλιοθήκη τής μονής Ιβήρων θα συναντήσει ο ερευνητής τα έργα που συνέθεσε ο Ευριπίδης, ο Αισχύλος, ο Θεόκριτος, ο Σοφοκλής και ο Πίνδαρος.

Η μονή Βατοπεδίου διασώζει χειρόγραφο τών γεωγράφων Πτολεμαίου και Στράβωνα με αρ. 655 τού 13ου αι. Τούτα φυλάσσονται όχι τυχαία στα παραπάνω μοναστήρια, αλλά πρόκειται για απολύτως συνειδητή πράξη επιλογής τών μοναχών να ασχοληθούν ακούραστα, δίχως αμοιβή και χωρίς θρησκευτικούς λόγους με την αντιγραφή τών αρχαιοελληνικών έργων, ώστε να τα διασώσουν από τη φθορά τού χρόνου και να τα μεταδώσουν στις επόμενες γενιές ως ελληνική κληρονομιά στον πνευματικό κόσμο παγκοσμίως καθιστώντας τον πλουσιότερο.

Ο άγιος Αθανάσιος Αθωνίτης για παράδειγμα ήταν ασκητικός, αγαπούσε πολύ τα βιβλία κι ερχόμενος από την Κωνσταντινούπολη στον Άθω, όπου ίδρυσε μοναστήρι έφερε τα προσωπικά του βιβλία. Ίδρυσε στη μονή Μεγίστης Λαύρας εργαστήριο αντιγραφής χειρογράφων (Scriptorium) και όρισε υπεύθυνο για το εργαστήριο όχι τυχαίο πρόσωπο αλλά τον πρωτοκαλλιγράφο Ιωάννη και βιβλιοφύλακα τον μοναχό Μιχαήλ. Το έργο αγάπης και αντιγραφής χειρογράφων συνεχίστηκε αμείωτο από τους κατοπινούς μοναχούς τής Λαύρας γι’ αυτό και στη μονή αυτή λειτούργησε το πρώτο τυπογραφείο στην Ελλάδα το 1759.

Ο όσιος Θεόδωρος Στουδίτης οργάνωσε βιβλιοθήκη στη μονή Στουδίου στην Κωνσταντινούπολη συγκεντρώνοντας μεγάλο αριθμό χειρογράφων, όχι μόνο χριστιανών, αλλά και εθνικών συγγραφέων, διευκολύνοντας έτσι στη γνώση, διάσωση και διάδοσή τους.

Σπουδαία χειρόγραφα αρχαίας ελληνικής γραμματείας διασώζει η βιβλιοθήκη τής Μονής Ιωάννου τού Θεολόγου στην Πάτμο. Θεωρείται μία από τις καλύτερες τής Ανατολής και εκεί φυλάσσονται σπάνια χειρόγραφα με τις τραγωδίες «Εκάβη», «Ορέστης», «Αίας», «Ηλέκτρα» κ.α. Ακόμη το παλαιότερο έντυπο βιβλίο τής μονής είναι η «Ανθολογία διαφόρων επιγραμμάτων αρχαίοις συντεθειμένοις σοφοίς…», Φλωρεντία 1494.⁽¹⁾ Στη μονή Ζάβορδας βρίσκεται μεταξύ άλλων κωδίκων και ο μοναδικός κώδικας τού λεξικού τού πατριάρχη Φωτίου. Σώζονται 3 αντίγραφα, ένα στη βιβλιοθήκη τού Πανεπιστημίου Cambridge στην Αγγλία, ένα στη βιβλιοθήκη τού Βερολίνου και ένα στη μονή Ζάβορδας. Το τής Ζάβορδας υπερέχει, διότι είναι το μοναδικό πλήρες, ενώ τα άλλα είναι ελλιπή. Το ανακάλυψε ο καθηγητής τού Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης κύριος Λίνος Πολίτης το 1959. Περιλαμβάνει αποσπάσματα αρχαίων ελλήνων συγγραφέων που σώζονταν στην εποχή τού Φωτίου, όχι όμως και σήμερα π.χ. αρχαία κωμωδία τού Κρατίνου, τού Εύπολη και αποσπάσματα αρχαίων ελλήνων ποιητών και ιστορικών. Επίσης χάρη στο Φώτιο και στη μονή Ζάβορδας έχουμε γνώση για τον Κτησία, τον Κόνωνα, το Μέμνονα και τα χαμένα βιβλία τού Διόδωρου.

Στη μονή Παμμακαρίστου στην Κωνσταντινούπολη δημιουργήθηκε κέντρο μελέτης και αντιγραφής χειρογράφων⁽²⁾. Η μονή Μεγάλου Μετεώρου διασώζει σε χειρόγραφα έργα τού Ομήρου, τού Ησιόδου, τού Σοφοκλή, τού Δημοσθένη και τού Αριστοτέλη. Επίσης φυλάσσει τα πολύτιμα αρχέτυπα τών εκδόσεων Βενετίας τού Άλδου Μανουτίου (1495) στα εξής έργα: Θεοκρίτου Ειδύλλια, Θεόγνιδος Γνώμαι, Ησιόδου Θεογονία-Έργα και Ημέραι-Ασπίς Ηρακλέους κ.α.

Στη διάσωση τής αρχαίας ελληνικής γραμματείας σπουδαία είναι η συμβολή τών ελληνόφωνων μοναστηριών στην Κάτω Ιταλία. Στην Απουλία στο Κοριλιάνο ώτ΄Οτράντο υπήρχε από το 10ο αι. το ορθόδοξο μοναστήρι τού αγίου Νικολάου με σημαντική πνευματική δραστηριότητα, καθώς εκεί ως το 15ο αι. διδάσκονταν αρχαία ελληνικά και λατινικά και αντιγράφονταν αρχαία κείμενα⁽³⁾.

Η αντιγραφή και διάσωση τών αρχαίων ελλήνων συγγραφέων φαίνεται ότι γινόταν από τους μοναχούς με μεράκι και αγάπη, αφού δεν αρκούνταν στην απλή αντιγραφή, αλλά καλλιγραφούσαν και διακοσμούσαν τα χειρόγραφα με πολύ κόπο και κόστος καθώς τόσο τα μελάνια και τα χρώματα όσο και τα υλικά γραφής (πάπυροι, περγαμηνές) ήταν ακριβά. Κι όμως τα διέθεταν χάριν τών έργων τών αρχαίων. Τα μοναστήρια διασώζουν, διακοσμούν, αλλά και εκσυγχρονίζουν -θα λέγαμε- τα αρχαία κείμενα, καθώς τα μεταγράφουν από τη μεγαλογράμματη-κεφαλαιογράμματη γραφή στη μικρογράμματη τής εποχής. Η μικρογράμματη γραφή, εξέλιξη τής βυζαντινής «επισεσυρμένης», έλαβε την οριστική της μορφή στην κωνσταντινοπολίτικη μονή Στουδίου από τον μοναχό και μετέπειτα ηγούμενο τής μονής Νικόλαο, ο οποίος έγραψε το πρώτο σωζόμενο χρονολογημένο χειρόγραφο στη μικρογράμματη γραφή, το Ευαγγελιστάριο Uspenskij (κώδικας Petropolitanus 219)⁽⁴⁾.

Στις μοναστηριακές βιβλιοθήκες (Άγιον Όρος, Άγια Μετέωρα, Μονή Δουσίκου, Πάτμος κ.α.) έχουν διασωθεί και φυλάσσονται με αγάπη και σεβασμό οι πρώτες έντυπες, σπανιότατες και πολύτιμες, εκδόσεις τών αρχαίων ελλήνων συγγραφέων, τής Βενετίας κυρίως, τα «αρχέτυπα» τού Άλδου Μανούτιου (editions aldinae, incunabula), τού τέλους τού 15ου αι. και τών αρχών τού 16ου αι., Ησίοδος, Πλάτων, Θεόκριτος, τραγικοί ποιητές, Αριστοτέλης, Δημοσθένης, Αριστοφάνης, Λουκιανός, Στράβων κ.α. Επίσης Λεξικά τής αρχαίας ελληνικής γλώσσας, Μέγα Ετυμολογικόν, Βενετία 1499 Βαρίνου Φαβορίνου, Ρώμη 1523, Συντακτικό Απολλωνίου Αλεξανδρέως τού Γραμματικού, Βενετία 1495 κ.α. Η απόκτηση τών εντύπων αυτών κόστιζε πάρα πολύ στα μοναστήρια, διότι το έντυπο βιβλίο κατά την πρώτη εμφάνισή του ήταν πολύ ακριβό⁽⁵⁾.

Άραγε από πού προέκυψε η αγάπη τών χριστιανών μοναχών για τα αρχαία ελληνικά έργα; Ίσως σχετίζεται με την προτροπή τού Μεγάλου Βασιλείου, θεμελιωτή τού κοινοβιακού μοναστικού βίου⁽⁶⁾, προς τους νέους να μελετούν τα έργα τών αρχαίων Ελλήνων, όπως τού Ομήρου, τού Πλάτωνα, τού Σωκράτη⁽⁷⁾. Ίσως επειδή οι Μεγάλοι Πατέρες τής Εκκλησίας, Βασίλειος Καισαρείας, Ιωάννης ο Χρυσόστομος, Μέγας Αθανάσιος, Γρηγόριος Θεολόγος και Γρηγόριος Νύσσης ήταν γνώστες τής αρχαίας ελληνικής γραμματείας και χρησιμοποιούσαν όρους τής αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας.

Ο άγιος Γρηγόριος Ναζιανζηνός συνέθεσε «Έπη» με τη μορφή τών επών τής ελληνικής ποίησης. Μάλιστα ο σπουδαίος ιστορικός Παπαρρηγόπουλος γράφει γι’ αυτούς ότι «υπερέβαλλαν κατά την ευγλωττία και την επιστήμη άπαντας τους τότε ζώντας εθνικούς σοφιστές και αυτούς τους μέχρι Πλουτάρχου προκατόχους τους, αποτελέσαντες εποχήν λόγου νέα, μεγάλη και ένδοξο για το ανθρώπινο γένος. Ο Βασίλειος και ο Γρηγόριος είναι οι πρώτοι λαμπροί τύποι τής ευλαβούς και πολυμαθούς ευγλωττίας, ήτις αφιέρωσε εαυτήν εις την τακτική διδασκαλία τού λαού. Την ίδια αγάπη και μέριμνα για τα αρχαία κείμενα διέθετε και ο άγιος Αρέθας από την Πάτρα (ca 850-944) διάκονος αρχικά και από το 902 μητροπολίτης Καισαρείας τής Καππαδοκίας. Υπήρξε σοφός υπομνηματιστής, δεινός φιλόλογος και αντιγραφέας χειρόγραφων κωδίκων κλασσικών Ελλήνων, όπως τού Πλάτωνα, τού Αριστοτέλη, τού Ευκλείδη, τού Λουκιανού, τού Αίλιου Αριστείδη και κατηύθυνε την έρευνα προς τις πηγές τής κλασσικής παιδείας και τής ελληνικής διανόησης και σκέψης⁽⁸⁾. Εξέδωσε τους περισσότερους πλατωνικούς διαλόγους εμπλουτισμένους με σχόλια και εισαγωγές για την πλατωνική φιλοσοφία, εξέδωσε τις «Κατηγορίες» και άλλα έργα τού Αριστοτέλη, αντέγραψε έργα τού Ευκλείδη, τού Λουκιανού, τού Δίωνος Χρυσοστόμου, τού Αιλίου Αριστείδη, τού Παυσανία, το «Λεξικό» τού Πολυδεύκη και τον «Βίον Απολλωνίου» τού Φιλοστράτου. Πιθανώς συνέβαλε στη διαμόρφωση ανάλογου πνευματικού κλίματος και απήχησής του στα μοναστήρια η περίπτωση τού αγίου Ευσταθίου, αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης, γνωστού ομηριστή και λόγιου μητροπολίτη, ο οποίος με τα περίφημα σχόλιά του («Παρεκβολαί») στον Όμηρο, Ιλιάδα και Οδύσσεια, στις κωμωδίες τού Αριστοφάνη, στον Πίνδαρο, στο Διονύσιο τον Περιηγητή κ.α. πρωταγωνίστησε στην αναγέννηση τών κλασσικών σπουδών⁽⁹⁾. Είναι εκπληκτικό ότι ένας από τους μεγαλύτερους μελετητές τού Ομήρου παγκοσμίως είναι ένας χριστιανός επίσκοπος και άγιος, ο άγιος Ευστάθιος.

Οι αρχαίοι Έλληνες φυλάσσονται (με τρεις κλειδαριές παρακαλώ στη Μονή Μεγίστης Λαύρας) όχι μόνο στις βιβλιοθήκες τών μοναστηριών για τους μελετητές-ερευνητές, αλλά «διαφημίζονται δωρεάν» και προβάλλονται στον απλό προσκυνητή μέσα από την πολύτιμη τέχνη τών μοναχών, την τοιχογραφία. Τοιχογραφίες αρχαίων Ελλήνων που κρατούν ειλητάρια με γραμμένο κάτι από τα κείμενά τους δεσπόζουν σε ιδιαίτερα περίοπτη θέση στη Μονή Μεγάλου Μετεώρου. Είναι η ελληνίς Σιβύλλα η φιλόσοφος, ο Έλλην Σόλων ο σοφός και νομοθέτης, ο Έλλην Πυθαγόρας ο φιλόσοφος και μαθηματικός, ο Έλλην Θουκυδίδης ο ιστορικός, ο Έλλην Αριστοτέλης ο φιλόσοφος, ο Έλλην Πλάτων ο φιλόσοφος, ο Έλλην Όμηρος ο ποιητής, ο Έλλην Πλούταρχος ο πατέρας τής ιστορίας, ο Έλλην Σωκράτης ο φιλόσοφος.

Έτσι, διασώζεται και μεταλαμπαδεύεται, έστω κάτι λίγο, από τον κάθε και την κάθε σοφό τής αρχαιότητας με τρόπο απλό και αισθητικά ωραίο στον επισκέπτη τής Μονής Μεγάλου Μετεώρου από όποια χώρα και αν προέρχεται. Ο σοφός Αριστοτέλης δεσπόζει σε παλιά τοιχογραφία στη Μονή Φιλανθρωπινών στο Νησάκι Ιωαννίνων. Σήμερα, το ενδιαφέρον τών μοναχών για τα αρχαία κείμενα δεν εστιάζεται πια στη μεταγραφή τους από τη μεγαλογράμματη στη μικρογράμματη, αλλά, κατά τις σύγχρονες ανάγκες, στην εύκολη προσέγγισή τους από τους ερευνητές μέσω τής σύγχρονης τεχνολογίας. Τούτο συνάγεται από το γεγονός ότι το Πατριαρχικό Ίδρυμα Πατερικών Μελετών τής Μονής Βλατάδων (Θεσσαλονίκη) έχει αναλάβει την κατάρτιση λεπτομερούς καταλόγου και τη μικροφωτογράφιση (μικροφίλμ) όλων τών χειρογράφων.

Ο βιβλιοθηκάριος τής Μονής Μεγίστης Λαύρας ιερομόναχος Νικόδημος δηλώνει: «κανείς δεν μπορεί να πει με σιγουριά που θα βρισκόταν σήμερα η ανθρωπότητα χωρίς τις αρχαίες γνώσεις που διασώθηκαν με τα χειρόγραφα τών βυζαντινών μοναστηριών, και ιδιαίτερά του Αγίου Όρους. Κατά πάσα πιθανότητα η αναγέννηση τής Δύσης θα αργούσε μερικούς αιώνες». Τα σχόλια είναι δικά σας…

Σημειώσεις

1. Λέκκου Ευαγγέλου Π., Τα ελληνικά μοναστήρια, Αθήνα 1995, σ. 25-26.

2. Περιοδικό Ιστορικά Θέματα, άρθρο «Βυζάντιο και Αφροκεντρισμός», Αγνή Βασιλικοπούλου, επικ. Καθ. Βυζαντινής φιλολογίας τού Πανεπιστημίου Αθηνών, τεύχος 6, σ.44.

3. Περιοδικό Ιστορικά Θέματα, άρθρο «Οι ελληνόφωνοί της Κάτω Ιταλίας, η κιβωτός τής Μεγάλης Ελλάδας», Θεμιστοκλής Φ. Περτέσης, φιλολ.-ιστορικός, τεύχος 20, σ. 20.

4. Σοφιανού Δημητρίου Ζ., «Ορθοδοξία και Ελληνισμός», Άγια Μετέωρα 2007, σ. 17-19.

5. Ένθ’ ανωτ. σ. 21.

6. Παπαδοπούλου Στυλιανού Γ., Πατρολογία Β΄, Αθήνα 1990, σ. 361.

7. Βασιλείου Καισαρείας τού Μεγάλου άπαντα τα έργα, ΕΠΕ τ. 7 , σ. 320.

8. Σοφιανού Δημητρίου Ζ., «Ορθοδοξία και Ελληνισμός», Άγια Μετέωρα 2007, σ.19.

9. Ένθ’. ανωτ.